Instytut Dialogu Międzykulturowego im. Jana Pawła II -

Gościem majowego wykładu była prof. dr hab. Zofia Zarębianka - poetka, eseistka, krytyk literacki, wykładowca w Katedrze Literatury XX wieku na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, autorka utworów poetyckich oraz opracowań z zakresu historii literatury, m.in.: Poezja wymiaru sanctum, Świadectwo słowa. Rzecz o twórczości Anny Kamieńskiej, Zakorzenienia Anny Kamieńskiej, Tropy sacrum w literaturze XX wieku, O książkach, które pomagają być, Czytanie sacrum. Temat wykładu brzmiał: "Sposoby komunikowania treści mistycznych w dziele poetyckim Karola Wojtyły."

Pani profesor zwróciła uwagę, iż należy wprowadzić rozgraniczenie pomiędzy twórczością mistyczną a twórczością zawierającą pewne elementy mistyczne. Jeżeli przez literaturę mistyczną rozumiemy pisma mistyków jako świadectwa ich przeżyć, to w takim znaczeniu teksty literackie Wojtyły się nie mieszczą. Utwory te mają charakter artystyczny, literacki a nie autobiograficzny, jak w przypadku literatury mistycznej. W tekstach mistyków „ja” mówiące jest tożsame z „ja” autorskim dającym świadectwo doświadczenia Boga. Możemy mieć także do czynienia z dyskursem mądrościowym, w którym mistrz udziela uczniowi jakiejś duchowej drogi, wskazówek (np. Tomasz a Kempis – O naśladowaniu Chrystusa). W tekstach literackich Wojtyły nie jest wyeksponowana podmiotowość przeżycia w rozumieniu podmiotu autorskiego. „Ja” najczęściej pozostaje ukryte, a dyskurs o charakterze medytacyjnej przyjmuje postać mądrościowego rozważania ujętego w perspektywie uniwersalnej.
Dzieła literackie Wojtyły nie zawsze mają charakter tekstów mistycznych czy poezji mistycznej. Przez poezję mistyczną rozumiemy bowiem takie utwory, które są transpozycją doświadczenia mistycznego na język artystyczny. Można tak nazwać kilka wczesnych poematów Karola Wojtyły, ale nie można tak powiedzieć o całej Jego twórczości, zwłaszcza twórczości dramatycznej. Agata Przybylska w utworze „Samotność możliwa w człowieku: mistyczny aspekt Poezji i dramatów Karola Wojtyły” pokazuje pewną ewolucję od koncentracji na samym doświadczeniu spotykania duszy z Bogiem i przechodzenia w dalszych utworach do problematyki pastoralnej, społecznej, rodzinnej prześwietlonej tym mistycznym doznaniem. Wątki mistyczne dają się zauważyć w całej twórczości, nie można jednak całej twórczości nazwać twórczością mistyczną. Można mówić o mistycznych sensach czy mistycznej perspektywie tekstów Wojtyły.
Do bezpośredniego doświadczenia mistycznego nawiązują wczesne poematy: „Pieśń o Bogu ukrytym”, „Pieśń o blasku wody” oraz „Pieśń o słońcu niewyczerpanym”. Przeżycia mistyczne znane są z autopsji podmiotowi sprawczemu. Teksty te mają bardzo silne oddziaływanie mistagogiczne, a samo doświadczenie mistyczne zostaje zwerbalizowane. Jest to bardzo trudny zabieg artystyczny, gdyż takie przeżycie jest w swej istocie niewyrażalne. Język ludzki nie znajduje adekwatnych form wyrazu dla tego, co pozostaje poza granicami rozumu. Pisze o tym między innymi Rudolf Otto.
Poematy Karola Wojtyły wykazują w tym względzie dużą innowacyjność. W sposób bardzo nowatorski autor nazywa przeżycia mistyczne. Ta innowacyjność oraz bogactwo środków stanowią o wielkiej wartości tego dzieła. Jest to niewątpliwie artystyczna oryginalność. Transmisja treści mistycznych dokonuje się w tekstach Wojtyły zarówno poprzez wykorzystanie typowych motywów czy tematów jak i poprzez postaci literackie będące nośnikami wzorców antropologicznych. Wzorcem dla mistyki ujawniających się w Jego tekstach jest model mistyki karmelitańskiej, poprzez analogie do tekstów Świętego Jana od Krzyża i tekstów Świętej Teresy z Ávili. Od strony językowej modelem dla Karola Wojtyły będzie kanon romantyczny, jednak w formie przetworzonej - zwłaszcza mistyczna liryka Słowackiego skojarzona ze stylizacjami biblijnymi. O charakterze biblijnym świadczy także użycie paralelizmów. Budują one również dykcję medytatywną, stwarzając klimat wyciszenia i przygotowując do spotkania z Bogiem. Często także w tekstach przywoływane są symbole nocy, samotności, pustki, światła, spojrzenia, ciszy i mają charakter archetypiczny.
Wczesne poematy Karola Wojtyły odsyłają do doświadczenia mistycznego, które jest obecne w trzech płaszczyznach: po pierwsze jako osobista relacja mówiącego „ja”, po drugie w postaci relacji ukazywanej jako relacja modelowa będąca relacją spełnienia ludzkiego losu, po trzecie w warstwie tekstowej poprzez użycie adekwatnego obrazowania i poprzez użycie odpowiednich środków językowych. Szczególną uwagę należy zwrócić na rolę obrazów przyrody, np. w utworze „Pieśń o Bogu ukrytym”:
Dalekie wybrzeża ciszy zaczynają się tuż za progiem
Nie przefruniesz tamtędy jak ptak.
Musisz stanąć i patrzeć coraz głębiej i głębiej,
aż nie zdołasz już odchylić duszy od dna.
Słowa te w plastyczny sposób ewokują wyobrażenie morskiego brzegu. Stojący tam człowiek zdumiony jest bezmiarem przestrzeni i głębokością wodnych odmętów. Jest to obraz niosący sugestie potęgi, grozy oraz niedostępności obszaru. Obrazy przyrody oraz poszczególne elementy świata natury budują dwa plany znaczeniowe. W pierwszej warstwie tekstu, na poziomie obrazowym, tworzą liryczną przestrzeń, ukonkretniając sytuację liryczną i miejsce akcji wiersza. W tej dosłownej płaszczyźnie znaczeń są także obrazy przyrody czynnikiem ewokującym nastrój wiersza i modelującym jego przekształcenia. Ważniejsze jednak od konkretów wyobrażeniowych wydaje się wykorzystanie elementów krajobrazu i przyrody do przekazu sensów mistycznych. Wprowadzone określenia; cisza, dusza, cień, życie zdają się podważać wyłącznie fizyczny charakter przestrzeni. Zarysowany krajobraz okazuje swój odmienny status. Owa quasi-fizyczna przestrzeń jest przestrzenią wewnętrzną, stanowi pejzaż duszy. Widać tu wpływ poetyki Młodej Polski. W kreacji przestrzeni widać również zastosowanie mechanizmu analogii, podobnie jak w biblijnych przypowieściach Chrystusa. Zarysowane krajobrazy ilustrują sensy mistyczne odnoszące się do procesu działania Boga w ludzkiej duszy.
Dalekie wybrzeża ciszy sugerują z jednej strony wyobrażenia pejzażowe, z drugiej jednak strony odnoszą się do rzeczywistości wewnętrznej, projektując przestrzeń działania Boga. Mają uzmysłowić prawdę o Jego wszechobecności oraz bliskości. Obraz równiny gotowej na przyjęcie przypływu wskazuje na rzeczywistość ludzkiej duszy przygotowanej na spotkanie z Bogiem. Słowa Musisz stanąć i patrzeć coraz głębiej i głębiej nawołują do zatrzymania się i wejścia w siebie, gdyż tylko w przestrzeni wewnętrznej ciszy możliwe jest usłyszenie Boga i odpowiedź na Jego oczekiwanie. Człowiek ustępuje pod naporem Boga, poddając się przyciąganiu ciszy:
Tymczasem wciąż ustępujesz przed Kimś, co stamtąd nadchodzi
zamykając za sobą drzwi izdebki maleńkiej -
a idąc krok łagodzi
- i tą ciszą trafia najgłębiej.
Cisza ma tu podwójne odniesienia. Jest atrybutem Boga a także warunkiem wewnętrznym, koniecznym do osiągnięcia przez liryczne „ja”, aby mogło ono dojść do spotkania z Bogiem. Zdziwienie i podziw bohatera bezkresnym żywiołem morza odczytane w duchu ustaleń Rudolfa Otto jawią się jako mysterium fascinans et tremendum, odczuciem świętego podziwu zmieszanego z lękiem odczuwanym wobec potęgi Stwórcy:
zostaje ci jeszcze cząstka tego zdziwienia,
które będzie całą treścią wieczności.
Zmysł fizycznego wzroku zostaje zastąpiony przez widzenie wewnętrzne możliwe dzięki miłości (miłość mi wszystko wyjaśniła). Wyostrzone wewnętrzne postrzeganie (oczy duszy) umożliwia wgląd w siebie i widzenie siebie w Bogu.
Obok metaforyki morskiej dodatkowo uruchomiona zostaje dla transmisji znaczeń duchowych symbolika wiatru, liścia (do którego zostaje porównana dusza) oraz kwiatu. Wyobrażenie morza oraz brzegu w utworze „Pieśń o Bogu ukrytym” pełni jednak rolę nadrzędną. Organizuje całościowy przekaz intuicji duchowych zawartych w wierszu. Pozostałe metafory przyrodniczo – krajobrazowe, miejsca bezludne i puste oraz wiatr stanowią elementy intensyfikujące ten obraz. Podobną konstrukcję znaleźć możemy w „Tryptyku Rzymskim”.
Prowadząca zwróciła uwagę na duże znaczenie obrazów przyrody, kreowanych krajobrazów w przekazie treści o charakterze mistycznym. Przekaz tych znaczeń w tekstach Karola Wojtyły dokonuje się także poprzez medytacyjny charakter stosowanej dykcji poetyckiej oraz poprzez samą strukturę wypowiedzi. Obydwa elementy – krajobrazy natury oraz medytacyjność wspierają się w komunikowaniu treści o charakterze mistycznym poprzez wzajemne promieniowanie.

Autor: bm