Instytut Dialogu Międzykulturowego im. Jana Pawła II -

19 lutego 2015 roku miał miejsce wykład "Chrześcijaństwo, Kościół, demokracja”, który wygłosił o. dr hab. Nikodem Brzózy OP (Poznań).

Bóg jako źródło uniwersalnych wartości w tekście preambuły Rzeczpospolitej Polskiej oraz próba interpretacji.

KONSTYTUCJA
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
z dnia 2 kwietnia 1997 r.
PREAMBUŁA
W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny,
odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie,
my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej,
zarówno wierzący w Boga
będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna,
jak i nie podzielający tej wiary,
a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł,
równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego - Polski,
wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach,
nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej,
zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku,
złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie,
świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej,
pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane,
pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność,
w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem,
ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej
jako prawa podstawowe dla państwa
oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot.
Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali,
wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka,
jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi,
a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

Plan wystąpienia:
1.    Wstęp – polski spór o Boga i o wartości.
2.    Odniesienie do Boga w konstytucjach innych państw.
3.    Przedstawienie zapisu preambuły.
4.    Analiza tekstu:
 a.    Bóg jako źródło uniwersalnych wartości,
 b.    Odwołanie do dziedzictwa chrześcijańskiego,
 c.    Odpowiedzialność przed Bogiem lub przed własnym sumieniem.
5.    W jaki sposób sformułowania z preambuły są ważne dla kluczowego zrozumienia sformułowania „bezstronności światopoglądowej”.
6.    Nawiązanie do myśli filozoficznej Leszka Kołakowskiego i św. Jana Pawła II.

Wstęp – polski spór o Boga i o wartości:

Po upadku komunizmu Polska stanęła przed zadaniem przemian ustrojowych – w tym stworzenia nowej Konstytucji, która stanowić miała fundament nowoczesnej  demokracji. Dlatego tekst Konstytucji nie tylko miał określać zasady działania podstawowych instytucji oraz wzajemne relacje pomiędzy Prezydentem, Parlamentem, władzami wykonawczymi i sądowniczymi ale musiał też stanowić źródło podstaw pod gospodarkę wolnorynkową, określać czym jest tożsamość narodu oraz czym są uniwersalne wartości leżące u podstaw prawa i jedności narodu.  Konstytucja wyraża świadomość narodową – czy to jednak oznacza, że powinna w sobie zawierać odniesienie do Boga i do chrześcijaństwa?
Na sformułowanie tekstu Konstytucji, w tym tekstu preambuły,  największy wpływ miał ówczesny premier Tadeusz Mazowiecki oraz działacz katolicki, Stefan Wilkanowicz. Obecna Konstytucja ma swych zwolenników i oponentów. Można odnieść wrażenie, że cały czas tekst preambuły nie jest wystarczająco znany, dlatego też zostanie poddany wnikliwej analizie. Zazwyczaj odwołania do Boga i chrześcijaństwa pomijane są w trakcie publicznej debaty na temat neutralności światopoglądowej instytucji publicznych. Rozumienie preambuły pozwala lepiej zrozumieć pojęcie bezstronności użyte w artykule 25 Konstytucji RP.

Odniesienie do Boga w konstytucjach innych państw:

W konstytucjach wielu państw występują preambuły i mają charakter uroczysty – występują w nich odwołania do Boga invocatio lub nominatio Dei. Nierzadko w konstytucjach znajdują się także odwołania do wartości religijnych. W polskiej preambule są dwa takie odniesienia. Odniesienia do Boga i religii występują między innymi w konstytucji argentyńskiej, brazylijskiej, niemieckiej, greckiej, irlandzkiej, szwajcarskiej, brytyjskiej, duńskiej, hiszpańskiej czy maltańskiej.  Konstytucja Stanów Zjednoczonych nie zawiera odwołania do Boga, ale poszczególne stany tak. Z odwołania do Boga zrezygnowało wiele krajów byłego bloku wschodniego. Jedynie konstytucje Polski i Ukrainy zawierają nominatio Dei. W preambule Konstytucji RP pojęcie Boga występuje dwa razy.

Bóg jako źródło uniwersalnych wartości:

Wierzący w Boga będącego źródłem prawdy widzą w nim źródło uniwersalnych wartości takich jak  sprawiedliwość, dobro i piękno. Sformułowanie „wierzący w Boga” nie pozwala interpretować preambuły w sposób deistyczny, czyli Bóg nie jest tu rozumiany jako abstrakcyjny absolut, bezosobowa siła wyższa. Preambuła odwołuje się tu do przekonań religijnych, do wiary Polaków. Konstytucja uznaje zatem chrześcijaństwo jako źródło wartości uniwersalnych. Ten aspekt aktu wiary odróżnia polską Konstytucję od oświeceniowych ustaw zasadniczych, łącząc wiarę z racjonalnością. Jest to wykładnia myśli chrześcijańskiej. Bóg określony jest w preambule jako źródło prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna. Jednocześnie jest on przedmiotem wiary.

Odwołanie do dziedzictwa chrześcijańskiego:

Znawca prawa konstytucyjnego, prof. Weiler zwraca uwagę, że każda konstytucja jest swego rodzaju depozytem, który odzwierciedla i chroni wartości, ideały oraz symbole podzielane przez określoną społeczność. W omawianej preambule należy zwrócić uwagę na odwołanie do dziedzictwa chrześcijańskiego, bez którego nie można  analizować pojęcia samego Boga. Wyrażenie to może być traktowane jako klucz interpretacyjny aksjologii konstytucyjnej. Nie można jednak uniwersalnych wartości utożsamiać z wartościami chrześcijańskimi. Konstytucja odwołuje się do dziedzictwa chrześcijańskiego ale nie do samych wartości chrześcijańskich, ze względu na swój ponadkonfesyjny charakter. Uzasadnienie przyjętych norm powinno tkwić w systemie wartości ludzkich zakorzenionych w dziedzictwie chrześcijańskim.

Odpowiedzialność przed Bogiem lub przed własnym sumieniem:

Sformułowanie to jest mocno krytykowane, sugeruje bowiem, że osoby odpowiedzialne przed Bogiem rezygnują z odpowiedzialności przed własnym sumieniem, a sama  religia jest czymś alienującym. W konstytucji niemieckiej ujęto to właściwiej: naród niemiecki czuje się odpowiedzialny przed Bogiem i przed ludźmi.  

W jaki sposób sformułowania z preambuły są ważne dla kluczowego zrozumienia sformułowania „bezstronności światopoglądowej”:

W artykule 25 Konstytucji RP znajduje się odpowiedni zapis. We wcześniejszych polskich ustawach zasadniczych w ogóle nie było treści odnoszących się do bezstronności światopoglądowej, a w konstytucjach innych państw często używany jest zapis o neutralności.  W polskiej Konstytucji nie występują natomiast terminy „laickość” i „świeckość”, mimo że zwolennicy neutralności państwa nieustannie się do nich odwołują. Profesor Weiler pisze: „jeżeli rozwiązanie konstytucyjne zdefiniuje się jako wybór pomiędzy laickim a religijnym charakterem państwa, to w sposób oczywisty w alternatywie pomiędzy tymi dwiema opcjami nie ma stanowiska neutralnego. Państwo, które rezygnuje z wszelkiej symboliki religijnej, nie zajmuje stanowiska bardziej neutralnego niż państwo, które opowiada się za określoną  formą symboliki religijnej”. „Neutralność światopoglądowa” jest krytykowana przez polskie środowiska z kręgów katolickich, używany jest natomiast termin „bezstronności”. Według Franciszka Longchamps de Bérier neutralność światopoglądowa państwa jest neutralnością stronniczą, faworyzuje bowiem postawy antyreligijne. Neguje postawy religijne nie proponując w zamian żadnych wartości, wywołuje w społeczeństwie skutki destrukcyjne. Michał Królikowski, były wiceminister  w Ministerstwie Sprawiedliwości, wskazywał na pojęcie neutralności zamkniętej i otwartej. Neutralność zamkniętą należy rozumieć jako usunięcie ze sfery publicznej wszelkich symboli religijnych i jednocześnie zakaz manifestowania swoich przekonań religijnych przez przedstawicieli władzy publicznej. Neutralność otwarta jest dyrektywą wzywającą państwo do powstrzymania się od ingerencji w przekonania obywateli i wewnętrzne sprawy Kościołów oraz związków wyznaniowych. Ponadto państwo powinno wykazywać bezstronność wobec przekonań światopoglądowych i religijnych. Zatem, jeżeli można mówić o neutralności światopoglądowej to tylko w rozumieniu neutralności otwartej. Pojęcie „bezstronności” występuje często w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego.

Nawiązanie do myśli filozoficznej Leszka Kołakowskiego i św. Jana Pawła II:

Leszek Kołakowski uważa, że żadne społeczeństwo nie może funkcjonować bez aksjologii a aksjologia – czyli uniwersalne wartości – są trwałe wtedy, kiedy społeczeństwo uwzględnia istnienie Boga. Jest to kontynuacja myśli Immanuela Kanta – jeżeli chcemy mówić o etyce, należy przyjąć, że Bóg istnieje.  Karol Wojtyła - Święty Jan Paweł II wielokrotnie podkreślał, że wartości zakorzenione są w prawie naturalnym. Odwoływał się do wartości uniwersalnych oraz mówił o relacjach pomiędzy rozumem a wiarą.