Jeśli człowiek niszczy jedno życie, to jest tak, jak gdyby zniszczył cały świat. A jeśli człowiek ratuje jedno życie, to jest tak, jak gdyby uratował cały świat
Talmud Babiloński
W krajach znajdujących się pod wpływem polityki nazistów prześladowania osób pochodzenia żydowskiego rozpoczęły się zaraz po dojściu do władzy Adolfa Hitlera, już w 1933 roku. Początkowo było to usuwanie Żydów z urzędów państwowych i z uczelni, pozbawianie ich praw obywatelskich (tzw. ustawy norymberskie) - odbieranie majątków, ograniczanie możliwości pracy, zmuszanie do emigracji. Kulminacją były wydarzenia Nocy Kryształowej, podczas której w Niemczech i Austrii palono synagogi, niszczono dzieła sztuki, dewastowano sklepy i mieszkania żydowskie. W wyniku tego pogromu zginęło około 100 osób, a 30 tysięcy trafiło do obozów koncentracyjnych.
Pierwsze lata II wojny światowej stanowiły na okupowanych terenach eksplozję nazistowskiej polityki eksterminacyjnej. Żydom odbierano wszelką własność, ograniczano swobodę poruszania oraz zamykano w gettach lub przymusowych obozach pracy. Następnie zaczęto wdrażać „Endlösung der Judenfrage” czyli plan ostatecznego rozwiązanie kwestii żydowskiej, w praktyce zaplanowaną zagładę europejskiej ludności wyznania mojżeszowego. Łącznie (tj. w obozach i poza nimi) hitlerowcy zamordowali w czasie II wojny światowej ok. 6 mln Żydów, w tym wielu wybitnych uczonych, artystów, pisarzy. Największe straty poniosła ludność żydowska na okupowanych terenach ZSRR i Polski. W wielu przypadkach pomocy prześladowanym Żydom udzielała miejscowa ludność.
Od roku 1963 Kapituła Instytutu Pamięci Yad Vshem przyznaje wyróżnienie Sprawiedliwy wśród Narodów Świata osobom i rodzinom, które z narażeniem własnego życia ratowały Żydów z Holocaustu podczas II wojny światowej. Uprawnieni do składania wniosków o przyznanie tytułu są sami uratowani albo ich bliscy. Polityką Yad Vashem jest kontynuowanie programu tak długo, jak długo wnoszone będą prośby o przyznanie tego tytułu, wsparte mocnymi dowodami, spełniającymi wyznaczone kryteria. Termin „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” oznaczał pierwotnie, w żydowskiej tradycji, osoby pochodzenia nie-żydowskiego, które były dobrymi, bogobojnymi ludźmi. Medal i dyplom zostały powołane dekretem Knesetu. Na awersie medalu znajduje się wyobrażenie rąk ludzkich chwytających linę splecioną z drutu kolczastego, wyobrażenie kuli ziemskiej oraz pochodzący z Talmudu napis „Kto ratuje jedno życie – ratuje cały świat”. Napis ten znajduje się także po drugiej stronie wraz z inskrypcją w języku hebrajskim: : „Dowód wdzięczności narodu żydowskiego” oraz wyobrażeniem Sali Pamięci w Yad Vashem. Osoba uznana za „Sprawiedliwego” jest odznaczana tym właśnie medalem noszącym - jej imię i nazwisko- oraz dyplomem honorowym i przywilejem wpisania nazwiska na Murze Honorowym w Ogrodzie Sprawiedliwych Yad Vashem. Jest to najwyższe izraelskie odznaczenie cywilne. Pośród wyróżnionych największą grupę stanowią Polacy. Odznaczenia są nadawane w trakcie podniosłej ceremonii w Izraelu lub w kraju zamieszkania tej osoby, gdzie działają dyplomatyczni przedstawiciele Izraela. 30 czerwca 2016 roku uroczystość ta miała miejsce w Żydowskim Muzeum Galicja w Krakowie.
Ojciec Święty Jan Paweł II podczas historycznej wizyty w byłym hitlerowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau oddał hołd zamordowanym tam Żydom (w tym także swoim bliskim znajomym, z którymi przyjaźnił się od lat dziecięcych): Zatrzymam się wraz z wami, drodzy uczestnicy tego spotkania, na chwilę przy tablicy z napisem w języku hebrajskim. Napis ten wywołuje wspomnienie narodu, którego synów i córki przeznaczono na całkowitą eksterminację. Naród ten początek swój bierze od Abrahama, który jest >>ojcem wiary naszej<< (por. Rz 4, 12), jak się wyraził Paweł z Tarsu. Ten to naród, który otrzymał od Boga Jahwe przykazanie >>Nie zabijaj<<, w szczególnej mierze doświadczył na sobie zabijania. Wobec tej tablicy nie wolno nikomu przejść obojętnie.
Papież Benedykt XVI również odwiedził to miejsce kaźni 28 maja 2006 roku i w swoim przemówieniu podkreślił: W obozie Auschwitz-Birkenau ludzkość przeszła przez >>ciemną dolinę<<. Dlatego na zakończenie pragnę właśnie w tym miejscu modlić się w ufności słowami Psalmu, modlitwy Izraela, która jest jednocześnie modlitwą chrześcijan: Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego. Pozwala mi leżeć na zielonych pastwiskach. Prowadzi mnie nad wody, gdzie mogę odpocząć: orzeźwia moją dusze. Wiedzie mnie po właściwych ścieżkach przez wzgląd na swoje imię. Chociażbym przechodził przez ciemną dolinę zła się nie ulęknę, bo Ty jesteś ze mną. Twój kij i twoja łaska są tym, co mnie pociesza... Zamieszkam w domu Pańskim po najdłuższe czasy. (Ps 23, 1-4. 6).
opr. B. Munk